TÜRK ÇİMENTO ENDÜSTRİSİNDE KATI ATIKLARIN ENERJİ KULLANIMI İÇİN YAKILARAK BERTARAFI-Türkiye’de Sürdürülebilir Katı Atık Ekonomisi
Özet
Belediye katı atıkları (evsel) ve ticarethanelerden (ticari veya endüstriyel) bazı katı atıkların tek başına ve ikame yakıt olarak kullanılmasında organik ve geri dönüşümlü atıkların depolama sahalarında bertarafına duyulan ihtiyacı azaltmaktadır. Geri dönüşümü olan yüksel ısıl değere sahip plastik, kağıt, atık yağlar, endüstriyel çamurlar, emrenye edilmiş ağaç talaşları, solventler, halı atıkları ve kırpıntılar, tekstil, çocuk bezi üretim atıkları, anod çamurları ve komposit malzemeleri kullanılmaktadır. Bunlardan evsel katı atıklardan olanlar RDF, REF, SRF, PDF ve PEF kalorifik değeri yüksek kısımlardır. Endüstriyel atıklardan olanlar ise TDF, SF, SF ve SLF olanlardır.
1.Giriş
Son yıllarda ilerleyen teknoloji sayesinde doğaya bırakılan endüstriyel atıkların artmaya başlaması, çevreye ve insan sağlığına ciddi oranda zarar vermektedir. Bu atıklar, zararlı etkilerinin azaltılması, enerji tasarrufunun sağlanması ve geri dönüşüm olarak kullanılması için günümüzde çeşitli sanayi tesislerinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Ulaşımda taşıt ihtiyacının artması ve taşımacılık sektörünün ilerlemesine bağlı olarak lastik üretimi ve tüketimi de çok artmıştır. Ömrünü tamamlamış olan lastikler yenisi ile değiştirilmekte ve eskiler çıkarılıp atılmaktadır. Bu durum tamamen kontrol altına alınamamaktadır. Bu durumda atık lastiklerin kontrol altında tutulması, dünyada olduğu gibi ülkemizde de büyük bir sorundur.
Bu atıkların değerlendirilerek geri dönüşümünün sağlanma işlemleri, kullanım sahalarına ve yapım zorluklarına göre farklılıklar göstermekte ve büyük çaba gerektirmektedir. Atık lastiklerin çeşitli endüstriyel işlemlerden geçirildikten sonraki geri dönüşümleri için doğrudan değerlendirme, malzeme olarak değerlendirme, termik değerlendirme ve hammaddesel değerlendirme olarak dört genel yöntemden yararlanılabilmektedir.
Bu çalışmada; genel anlamda atık lastiklerin özellikleri ile inşaat ve bazı diğer alanlarda kullanım olanaklarıyla ilgili bilgiler sunulduktan sonra, özellikle çimento ve beton sektöründe kullanım potansiyelleri irdelenmektedir. Bu sayede çevre açısından büyük zarar oluşturan atık lastiklerin, çimento ve beton sektöründeki kullanılabilirliğine dikkat çekilerek toplumun gündemine taşınması istenmektedir.
Atıkların ek yakıt olarak kullanılmasında uyulacak Genel Kurallar Hakkında Tebliğ’de ATY Tesisine Kabul Edilecek Atıklar ve Özellikleri için parametreler ve sınır değerleri verilmiş ve buna göre de Yetersiz parçalanabilir Halojenli organik bileşikler (PCB gibi) Maksimum 50 mg / kg olarak verilmiştir.
Atık; yüksek seviyede aktif veya biyolojik olarak aktif maddelerin üretim, hazırlama, dağıtım veya kullanımından elde edilmemeli; aksi halde bu durum iş sağlığı bakış açısından sıkıntı olabilmektedir.
Doğu Karadeniz Bölgesinde Samsun ili, Ordu ili, Giresun ili, Gümüşhane ili, Trabzon ve Rize illeri ve ilçe belediyeleri tarafından ihale ile verilen katı atıkların toplanması transfer (aktarma istasyonları) istasyonlarına ve oradan da daha büyük araçlara sıkıştırmalı olarak yüklenen katı atıklar hiçbir ayrıştırmaya tabii tutulmadan düzenli katı atık depolama sahalarına taşınmaktadır.
Fakat Ordu ve Giresun illerini Çavuşlu ilçesinde ortaklaşa kurmuş oldukları düzenli katı atık depolama sahasında geri kazanım tesisi kurulmuştur. Bu saha bir takım eksikliklerden dolayı da henüz katı atık kabulü yapılamamaktadır. Bu tesis çalışmaya başlanıldığında buraya getirilen atıkların organik kısmı belirli işlemlerden geçirildikten sonra kompost haline getirilecek, geri dönüşümü mümkün olmayan atıklar ise depolama alanlarına gönderilecektir.
Fakat Trabzon ve Rize illerinin aralarında kurmuş oldukları katı atık birliğinin işleyişine bakıldığında ise katı atıklar Rize ilinde 19.08.2015 tarihinde Riport limanının doğu tarafındaki T-Mahmuzlarının aralığına vb yerlere dolgu yapılmamaktadır.
Doğu Karadeniz illerinden henüz atık su arıtma çamurları oluşmamaktadır. Sanayi nitelikli atık su arıtma çamuru da henüz yoktur.
Oluşan çok çeşitli atık su arıtma çamurları ve katı atıkların ayrıştırılamayan kısımlarının depolama da fazla hacim kaplamaması için de geri kazanımının uygun olmayan katı atıkların bertarafına yeni bir çözümün atıkların alternatif yakıt olarak kontrollü bir şekilde sanayi de yakılmasıdır. RDF (refuse-derived fuel) evsel ya da endüstriyel katı atıklar, atık su arıtma çamurları, geri kazanılabilen malzemeler (plastik, cam, metal vb.) ayrıştırıldık- tan sonra geriye kalan yanabilir malzemeden elde edilen alternatif bir tür katı yakıttır.
Yüksek kalorifik değere sahip bu yakıt çimento fabrikalarında, enerji üretim tesislerinde yakıt olarak kullanılmaktadır. RDF’nin kalorifik değeri 17MJ/kg’dir. Kalorifik değerinin yüksek olması yakıt karakteristiğinde bulunan plastik, kağıt gibi bileşenlerden kaynaklanır.
2. Türkiye’de Gelecek Vaat Eden Sektör
Türkiye’de gelecek vaat eden sektörlerden çevre ve geri dönüşümün öne çıktığı 2002-2013 yılları arasında gelinen noktadan da anlaşılmaktadır. Sanayileşmenin yol açtığı tahribatı yok etmek veya bunlara kısmen mahal vermemek için alınacak tedbirler dev sektörlerin doğmasına sebep olacak. Türkiye’nin AB çevre standartlarına geçmesi ve Kyoto Protokolü’nün gereklerini yerine getirmek için yaklaşık 140 milyar dolar gerektiği anlaşılıyor.
Bu, gelecekteki yeni iş hacmine işaret ediyor. Ülkemizde bundan sonra çevre dostu üretim, madencilik, geri dönüşüm sektörleri önem kazanacaktır. Yarınların başladığı yerin geri dönüşüm sektörü olduğu anlaşılacaktır. Hurdaların atık olmadığı, geri dönüşümünde nihai yok etme olmadığı anlaşılacaktır. ABD’de 2006 yılında geri dönüşüm sektörünün büyüklüğü 65 milyar $’ı aşmıştır. Özellikle e-atık, hurda araçlar, demir-çelik, kağıt, lastik geri dönüşümü önem kazanacaktı
Kurumsal olarak çevre standartları alma ve uygu- lama konularında uzmanlara ihtiyaç artacaktır.
Tablo 1. 2012 Yılı için Atık Bertaraf ve Geri Kazanım Tesisleri
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Strateji geliştir- me Başkanlığının, İstanbul Milletvekili Avukat Mahmut TANAL’ın geri dönüşüm tesisleri hak- kında yönelttiği 7/19934 Esas sayılı yazısı için 1461 Sayılı 30 Nisan 2013 tarihinde TBMM Başkanlığına verilen bir soru önergesine karşılık aldığı cevaplar ile TÜİKi istatistik verileri birbirinden sapma göstermektedir.
3.Türkiye’de Geri Kazanım
Sağlıklı ve sürdürülebilir bir atık yönetim sis- temi; geri kazanılabilir atıkların çöp ile karışmadan kaynağında ayrı toplanması ve organize bir yapı içerisinde geri kazanım sürecinin gerçekleştirilmesini gerektirir. Geri kazanım çalışması ile doğal kaynakların korunması ve kaynak israfının önlenmesi sağlanmaktadır.
Ayrıca bu yolla, hem depolama alanına giden atık miktarı azaltılacak, hem de değerlendirile- bilir atıklar hammadde olarak ekonomiye tekrar kazandırılacaktır. Bu amaçla, Yönetmelikte ambalaj atıklarının kaynağında ayrılması esas olarak kabul edilerek, ayrı toplama için bir sistem tanımlanmıştır.
Yönetmelikte tanımlanan bu sistem içerisinde, 5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanununda ve 5393 sayılı Belediye Kanununda atıkların toplanmasından belediyeler sorumlu olduğu için, ambalaj atıklarının kaynakta ayrı toplanması, taşınması sorumluluğu da belediyelere verilmiştir. Belediyeler ambalaj atıklarını kaynağında ayrı toplama çalışmaları için 22.10.2012 tarihli “Ambalaj Atıkları Yöne- tim Planlarının Hazırlanmasına, Uygulanma- sına ve İzlenmesine İlişkin Usul ve Esaslar”a uygun olarak ambalaj atık yönetim planlarını hazırlamaktadır. Belediyeler ambalaj atıklarını kaynağında ayrı toplama-ayırma faaliyetini kendisi veya sözleşme imzaladığı çevre lisanslı/ geçici faaliyet belgeli toplama-ayırma tesisleri ile gerçekleştirirler. Fakat bu konuda sahada halen istenilen başarı elde edilmiş değildir.
4.Doğu Karadeniz Bölgesi İllerinde Geri Kazanım Uygulamalar ve Mevcut Durum
Doğu Karadeniz Bölgesi illerinde RDF Uygulamalarının yapılmadığı bilinmektedir. Bu illerde caddelerde vahşi/yasal olmayan geri kazanım yapanlar ayrıştırma yapmaktadır. Toplanan geri kazanım maddelerini daha büyük toplayıcılara satmaktadırlar. Fakat Türkiye’de yasal geri kazanım firmalara kurulmuş olmasına rağmen gayri resmi toplayıcıların halen konteynerlerden, aldırım kenarlarında veya üzerinde duran ve alışveriş yapılan caddelerden karton, plastik, metal vb. malzemeleri toplayıp önce depo etmekte ve sonrada daha büyük geri kazanım yapan şirketlere satmaktadırlar.
Fakat vahşi/ resmi olmayan toplayıcıların yanında lisanslı geri kazanım şirketleri de kentte büyük alışveriş merkezlerinde oluşan karton, kağıt ve plastik malzemeyi kendi elamanları ile çok yakında bir toplama merkezinde biriktirmekte ve ayrıca kentin bazı noktalarına 1, 2, 3 veya daha fazla m3 hacminde geri kazanım sepetleri koyarak vatandaş tarafından atılan geri kazanım tamamen karışık burada biriktirilmekte ve buradan da belli günlerde bu geri kazanım sepetleri birlikte geri kazanım araçlarına aktarılıp belli merkezlere taşınmaktadır.
Bu belli merkezlerde hiçbir ayrıştırma yapılmadan toplanan geri kazanım maddeleri şirkete ait merkezlerde yeniden kategorize edilmektedir. Hem resmi hem de resmi olmayan bu ayrıştırıcılar hiçbir bilimsellik kullanmadıkları için de katı atık konteynerle- rinde çok fazla geri kazanılabilen maddeler kalmaktadır. Konteynerlerde belediyenin ihale ile toplanması, taşınması ve bertarafını alan şirket tarafından toplanmakta ve bertaraf için düzenli katı atık depolama sahasına getirilmektedir.
Trabzon ve Rize illerinin transfer istasyonlarında biyolojik ayrıştırma istasyonlarının (ayrıştırma ve kompost tesisi) iş başlangıcında kurulması istenmiş fakat tesis yapılaşması başladığında bundan vazgeçilmiştir. Doğu Karadeniz İllerinde RDF konusunda hiçbir araştırma bu konuda yapılmamaktadır.
5.Türkiye’de Çimento Sektöründe Katı Atıkların Geri Kazanımı
Avrupa Birliğinde, Belediye Deponi Alanlarında Mekanik ve Biyolojik Ön İşlem Tesisleri kurularak (MBT-Mechanical Biolojical Treatment) belediye atıklarından, ön işlem ve otomatik ayrıştırma yapılarak ATY (Atıktan Türetilmiş Yakıt) üretilmekte, bu yakıtlar çimento sektörü gibi büyük yakma tesislerinde enerji geri kazanımı amacı ile kullanılabilmektedir. Ülkemizde bu konuda başarılı örnekler bulunmaktadır.
Ayrıca, Belediye ve sanayi tesislerinin atık su arıtma tesisi çamurları gibi birçok tehlikeli ve tehlikesiz atık, çimento sektöründe enerji geri kazanımında alternatif yakıt ve malzeme geri kazanımında alternatif hammadde olarak kullanılabilmektedir. Çimento sektörü 2013 yılında yaklaşık 474.300 ton tehlikeli/tehlikesiz atığı enerji olarak ve yaklaşık 718.280 ton atığı ise alternatif hammadde olarak geri kazanmıştır.
AB’de çimento sektörü, enerjisinin yaklaşık % 30’unu atıklardan karşılamaktadır. Ancak bu oran ülkemizde ortalama % 3 civarındadır. Ülkemizde bu atık oranın yükseltilmesi ve belediye ve sanayi atıklarından ATY üretilerek, çimento fabrikalarında mevcut yakıtın yerine kullanılması potansiyeli çok yüksektir. Geri dönüşümü mümkün olmayan atıkların Türkiye’nin her tarafında bulunan çimento fırınlarında enerji geri kazanım amacıyla atık kabul kriterlerine uygun yakılması önemli bir alan olarak görülmektedir.
Katı atıkların çimento sanayinde yakılarak bertarafı, kullanılması, birincil yakıt ve ham maddelerin, kabul kriterlerine uygun atıklar ile ikame edilmesi işlemi olarak görülmektedir.
Alternatif yakıt ve alternatif hammadde olarak kabul edilen atıkların organik kısmına ait ısıl değer (Çimento fabrikalarında kullanılan ek yakıtlarda kalorifik değer, Cl içeriği, nem en önemli parametrelerdir. Bu parametreler dikkate alındığında ATY hazırlama tesislerinde hazırlanacak yakıtın özellikleri ürün üst kalorifik değerinin sınır değeri olarak >2500 kcal/kg (5300 kcal/kg) literatürde belirtilen değerlerin üzerinde olduğu, Cl içeriğinin % 0,9 ile literatür değerinin altında kaldığı, Nem değerinin %38 ile literatür değerlerinin üzerinde olduğu belirlenmiştir) veya mineral kısmına ait malzeme değeri çimento fırınlarında geri kazanılır.
Bu aşamalarda ATY üretimi için izinli olan atıklar içindeki maksimum kabul edilebilir ağır metal içeriği için sınır değerlerine de çok dikkat edilmelidir (Pb, Cd, Cr, Cu, Ni, Zn vb sınır değerleri bazılarında <10 mg/kg altında olması istenmektedir). Ayrıca da ATY Hazırlama Tesisleri İçin gerekli ekipmanlar bulundurulması istenmektedir. Bunlar bunker (iç veya dış karıştırmalı), poşet parçalayıcı döner elek, kaba kırıcı (ön parçalama), manyetik ayırıcı, ayırıcı (balistik, havalı veya eddy akımlı vb.), ince kırıcı (son parçalama), kurutucu vb için tesis yapılmak zorunluluğu vardır. Avrupa Adalet Divanı, atıkların çimento fırınlarında alternatif yakıt olarak kullanılmasını “yakma” değil “geri kazanım” olarak sınıflamıştır. Çimento sanayi yapmak istediği ile hammadde tasarrufuna gitmekte ve belediyelere de ayrıca yardımcı olmaktadırlar.
Türk çimento sektörü, günümüzde Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından atık olarak kabul edilen 850’den fazla farklı malzemenin ancak 250 kadarını alternatif yakıt ve alternatif hammadde olarak geri kazanmaktadır. Nükleer atıklar, tıbbi atıklar, bataryalar ve ön işlemden geçmemiş karışık belediye atıkları gibi malzemelerin çimento sanayinde geri kazanımı uygun görülmemektedir. Ancak çok yakın geçmişte Trabzon’da toplanan tıbbı atıkların Trabzon Çimento Fabrikasında yakıldıkları bazı toplantılarda dile getirilmiş ve mahalli basına verilen demeçlerden de anlaşılmaktadır.
Türkiye’de geri dönüşüm tesis sayıları ve ille- re göre sayıları ve bu tesislerde ambalaj atığı için geri dönüşüm tesisi sayısı 344, tehlikeli ve tehlikesiz atık geri dönüşüm tesisi 199, atık yağlar geri dönüşüm tesisi 38, bitkisel atık yağlar geri dönüşüm tesisi 28, ömrünü tamamlamış oto lastikleri geri dönüşüm tesisleri 17 ve atık pil ve akü geri dönüşüm tesisleri sayısı ise 16 adettir. Bunların toplamı ise 670 adettir. Fakat bazı kaynaklarda çok farklı sayılar verilmektedir.
Geri kazanımdaki ürünlerde toplanan malzeme cinsi, üreticinin ve tüketicinin tercihine bağlı
Tablo 2.Türkiye’de Geri Dönüşüm Tesis Sayıları ve İllere Göre Dağılımı
olarak çok farklılıklar gösterebilmektedir. Her geri kazanım malzemesinin kendine göre avantaj ve dezavantajı bulunabilir. Toplama şirketleri kendi istekleri ve arzuları doğrultusunda toplamak istedikleri geri kazanım malzemelerini toplamaktadırlar. 2003 yılında 46 geri kazanım tesisinde yaklaşık olarak 4000 kişi çalışmaktayken 2011 yılında 898 geri kazanım şirketinde yaklaşık olarak 60.000 kişi çalışmaya başlamıştır. Fakat yapılan atık yönetimindeki mevzuatlarla ve bunlardaki hiyerarşiye göre atık oluşturmamak için önlem alınması istenmektedir.
Fakat yönetmelikler ile beklenen geri kazanım miktarlarına ulaşılamamıştır. 2012-2014 yıllarını kapsayan Orta Vadeli Programlarda “Çevrenin korunması ve Kentsel Altyapının Geliştirilmesi” başlığı altında bulunan 6.Madde’de “katı atık yönetiminde kaynakta ayrı biriktirme, toplama, taşıma, geri dönüşüm geri kazanım ve bertaraf safları teknik ve mali yönden bir bütün olarak değerlendirilecektir” maddesine yer verilmiş olmasına rağmen kentlerde yaşanan bunun çok uzağında bir durum söz konusudur.
6. RDF (Atıktan Türetilmiş Yakıt) Tesisi
Trabzon ve çevre illerde çimento fabrikaları bulunmaktadır. Fakat RDF tesisi (Tesiste organik kısım ile geri kazanılabilen atıklar ayrıldıktan sonra RDF tesisine gelen ve çıkan atık kompozisyonunda Tekstil, Kağıt, Organik madde, Po- şet, Çocuk bezi, Diğer yanabilirler, PET-Plastik, Tahta, Kemik, Tetrapak, Çuval, Teneke, Cam, Alüminyum, taş) kurulmamış ve kurulması için de girişimler yapılmamıştır.
7. Türkiye’nin ve Bölgenin Atık Hizmetlerinden Yararlanma Durumu
Türkiye’de katı atıkların resmi olarak kullanımı, 2001 yılında “Çimento Fabrikalarında Atıkların Alternatif veya Ek Yakıt Olarak Kullanılmalarında Uyulacak Genel Kurallar Hakkında Tebliğ”in yayınlanması ile başlamıştır. 2005 yılında da tebliğ Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından revize edilmiş ve “Atıkların Ek Yakıt Olarak Kullanılmasında Uyulacak Genel Kurallar Hakkında Tebliğ” olarak değiştirilmiştir.
Atıkların kullanım oranlarının artması ve AB uyum kapsamında mevcut tebliği, 2010 yılında “Atıkların Yakılmasına İlişkin Yönetmelik” adını vererek tekrar revize etmiştir. Bu yönetmeliği diğer yönetmeliklerden ayıran en önemli unsurlar; ergitme sıcaklıklarının detaylandırılması, emisyon değerlerinin revize edilmesi ve bertaraf tesis tanımının ve geri kazanım tesis tanımının değiştirilmesi olmuştur.
Yeni tanıma göre beraber yakma tesisi, ortaya çıkan yakıt ısıl güç değerinin %40 veya daha azını atıktan sağlıyorsa, belirlenen emisyon limit değerleri uygulanır. Yakıt ısıl güç değerinin %40’dan fazlasını atıktan karşılıyor ise, bu tesis yakma tesisi olarak değerlendirilir. Günümüzde atıkların geri kazanımındaki en önemli tesis çimento fabrikalarıdır. Türkiye’de Atıkların Ek Yakıt Olarak Kullanım Lisansı”nı 2004 yılında Bolu Çimento fabrikası almıştır.
Bu tarihten itibaren Türkiye’deki çimento fabrikaları atıkların geri kazanımı konusunda hızlı bir süreç içinde yer almışlardır. 2010 yılı itibarı ile Türkiye’de çimento fabrikalarının yaklaşık % 60’ı (lisanslı ve atık yakma tesisli) atıkların geri kazanımın da aktif olarak işlev görmektedirler. Avrupa Çimento Sektörünün alternatif yakıt kullanım oranı %20 civarında fakat bu rakam Türkiye’de ise % 1’den düşüktür.
TÜİK verilerine göre evsel nitelikli katı atıklarda teorik maksimum değerinin hesabında Türkiye’de kişi başı günde ortalama 1–1,1 kg evsel atık üretildiği varsayılmaktadır (Kişi başına günlük en çok katı atık Muğla ilinde 2.12 kg, en az katı atık Hakkâri ilinde 0.46 kg). Bu miktar 76,7 milyon nüfusa sahip Türkiye’de her yıl toplam 28–30 milyon ton civarında evsel katı atık, çok yaygın tabirle ise “çöp” üretildiği anlamına gelmektedir.
Türkiye’de her yıl oluşturulan evsel katı atığın % 20’sini karışık ambalaj atığı meydana getirmektedir. 5,5–6 milyon ton ambalaj atığının ağırlıkça % 60- 70’ini kâğıt-karton, % 15-20’sini plastik, % 6-8’ini cam, % 4-6’sını metal, % 6-10’unu kompozit atıklar oluşturmaktadır. Buna göre her yıl Türkiye’de üretilen evsel atığın yaklaşık olarak 3,7 milyon tonunu kâğıt atık, 1 milyon tonunu plastik atık, 480 bin tonunu cam, 300 bin tonunu metal atıklar ve 60 bin tonunu kompozit atıklar meydana getirmektedir.
Piyasadaki plastik atıkların yaklaşık yüzde 20’sini PET (polietilen teraftalat), kalanını PET dışı plastikler oluşturmaktadır. Bunlar; PS (polistren), PVC (polivinil klorür), PP (polipropi- len), PE (polietilen) türevi plastiklerdir. Toplana- bilen Ambalaj Atığı Miktarı Türkiye’de tüketilen 5,5–6 milyon ton karışık ambalaj atığının belli bölgelere konulan kâğıt-karton toplama kutuları ve sokak toplayıcıları sayesinde ancak 2,5–3 milyon tonu, yani yarısı toplanabilmektedir. Yüzde 50’si geri dönüşüm tesisleri tarafından işlenen ambalaj atıklarının toplama oranının % 70’lere ulaştırılması hedeflenmektedir. Türkiye’de yıllık 1,5–2 milyon ton kâğıt atık, 500 bin ton plastik türevi atık, 40 bin ton cam, 25 bin ton metal atık ve 5 bin ton kompozit atık geri kazanılabilmektedir.
Ambalaj atıklarının birim fiyatları ve fabrika giriş fiyatları piyasada karışık hurda plastik ortalama 800–850 YTL/ton birim fiyattan geri dönüşüm fabrikalarına giriş yapmaktadır. PET türevi plastikler ton başına 1400–1500 TL birim fiyatı ile en değerli plastik türevi ambalaj atıklarındandır.
Küçük hurdacılar sokak toplayıcılarından 150–200 TL/ton birim fiyatla aldıkları atık kâğıdı irili ufaklı hurdacılar aracılığıyla büyük deposu olan hurdacılara vermektedir. Büyük hurdacılar da preslenerek balyalayarak tonunu 400–450 TL’den geri dönüşümlü kâğıt üreticilerine satmaktadırlar. Metal atıklar ortalama 500 TL birim fiyattan satılmaktadır. Cam atıklar ise kırıldıktan sonra tonu 85–100 TL birim fiyattan geri dönüşümlü üretim yapan firmalara satılmaktadır.
Kompozit ambalaj atıkları, elle birbirinden ayrılması mümkün olmayan farklı malzemelerden yapıldıkları ve bu malzemelerin ayırılma işlemleri maliyetli olduğu için çoğunlukla değerlendirilememektedir. Ahşap ambalaj atıklarının çoğunluğunu taşıma paletleri, evlerden gelen ikinci el malzemeler, esnaftan gelen eski vitrin malzemeleri vb. oluşturmaktadır. Eski mobilya vb. de sıklıkla normal çöpe atılmakta ve zamansız olarak yapılmaktadır. Hâlbuki bu tür atıkların ayda bir kez olarak örneğin ayın son günü gibi belirlenerek atılması daha uygun olacaktır.
Ahşap palet atıkları tamir edilerek yeniden kullanılabilmektedir. Bütün bunlar göz önünde bulundurulduğunda karışık ambalaj atığının ağırlıklı ortalama birim fiyatı ton başına yaklaşık olarak 700–800 TL olarak hesaplanmaktadır. Türkiye’de tüketilen 2,5–3 milyon ton yıllık karışık ambalaj atığının geri dönüşüm fabrikasına giriş fiyatı ortalama 1,8–2,4 milyar TL civarındadır.
Hızlı ekonomik büyüme, şehirleşme, nüfus artışı ve refah seviyesinin yükselmesi, atık türleri ve miktarlarını da artırmaktadır. Bu durum, her bir atık türünün ayrı olarak yönetilmesi yerine tüm atıkları içine alan entegre bir yaklaşımı gerekli kılmaktadır. Türkiye’de kentsel alanlardaki atık tesislerine bakıldığında, 2003 yılına kadar 15 olan atık düzenli depolama tesisi sayısı 2008 yılında 38’e, 2011 yılında 59’a, 2012 yılında ise 69’a ulaşmıştır (ÇŞB, 2013). Fakat bu saha da çalışanların iş sağlığı ve güvenliğinde çok fazla eksiklikler bulunmaktadır. TÜİK 2012 yılı verilerine göre atık hizmeti verilen nüfusun toplam nüfus içindeki oranı Türkiye’de %83’dir (TÜİK, 2012).
Katı Atıkların Toplanması ve Taşınması
5393 sayılı Belediye Kanunu ve 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanununa göre katı atıkların toplanması ve bertaraf tesislerine veya aktarma istasyonlarına kadar taşınması ilçe belediyelerinin sorumluğundadır.
Evsel Atıkların Toplanması
Yerleşim yerlerinde oluşan evsel atıklar bazı bölgelerde konteynerlerde biriktirilme, saatli çöp çıkarma uygulaması yürütülen bazı bölgelerde ise poşetler içerisinde kaldırım kenarlarına bırakılmaktadır. Konteynır sistemi (çok farklı içerik hacmine sahip olmalı fakat Türkiye’de tek tip olmaktadır) olan bölgelerde atıklar ilçe belediyelerine ait çöp kamyonları ile günde 3 vardiya şeklinde toplanmaktadır.
Saatli çöp çıkarma uygulamasının olduğu bölgelerde ise çöp toplama işlemi belirlenen saatlerde tek seferde gerçekleştirilmektedir. Saatli çöp çıkarma uygulaması belediyelerin atık toplama maliyetlerinin düşmesi açısından daha avantajlı olmaktadır.
Evsel Atıkların Aşınması
İlçe belediyelerince toplanan atıklar aktarma istasyonlarına, istasyon yoksa doğrudan bertaraf tesislerine taşınmaktadır. Taşıma işlemi çoğunlukla sıkıştırmalı çöp kamyonlarıyla, bazı küçük yerleşimlerde ise kamyonet, traktör gibi araçlarla yapılmaktadır.
Ambalaj Atıklarının Toplanması
Evlerde, kurum ve kuruluşlarda organik atıklardan ayrı olarak biriktirilen kağıt, plastik, cam ve metal gibi ambalaj atıkları belediyelerce veya belediyeler adına özel toplama ayırma şirketlerince toplan- maktadır. Ayrıca kentlerde vahşi toplama ekipleri kurulmuş ve bunlarda topladıkları geri kazanılabilir maddeleri piyasadaki fiyatıyla daha büyük toplayıcılara satmaktadırlar. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (ÇŞB) 2014 yılı verilerine göre Trabzon’da 4 lisanslı toplama ayırma tesisi bulunmaktadır.
Ambalaj atıklarının ayrı toplanması kent merkezlerinin tamamında değil sadece pilot mahallelerde yapılmaktadır. Pilot mahalleler farklı gelir düzeyindeki grupların ambalaj atığı üretme miktarları dikkate alınarak belirlenmiştir. Toplanan atıklar ayırma tesislerinde türlerine göre gruplanarak lisanslı geri dönüşüm firmalarına gönderilmektedir. ÇŞB; 2014 yılı verilerine göre Trabzon’da 4 lisanslı geri dönüşüm firması bulunmaktadır.
Kaynakta Ayırma
Atık hiyerarşisine göre oluşumu önlenemeyen ve yeniden kullanılamayan katı atıkların geri dönüştürülmesi ve geri kazanılması gerekmektedir. Atıkların geri dönüşümü ve geri kazanımının etkin bir şekilde yapılabilmesi için ilk ve en önemli aşama atıkların kaynağında ayrılmasıdır. Ambalaj atıkları ayrı toplanmadığı takdirde belediye tarafından diğer atıklarla birlikte karışık şekilde toplanarak, sıkıştırmalı çöp kamyonları ile taşınmaktadır.
Atıklar bertaraf tesisine geldiklerinde sıkıştırılmış halde olmalarından dolayı geri dönüştürülebilir atıkların diğerlerinden ayrılması ve ambalaj atıklarının organik atıklarla temasından dolayı geri dönüştürülebilir niteliğini korumaya devam etmesi zorlaşmaktadır. Atıkların geri dönüştürülmesi ile atıklar endüstrinin ihtiyacı olan hammadde haline getirilmektedir.
Böylece atıklar bir yandan üretimde kaynak verimliliği sağlanırken diğer yandan doğal kaynakların ve çevrenin korunmasına da katkıda bulunulmaktadır. Ambalaj atıkları depolama sahalarının daha kısa zamanda dolmasına sebep olarak sahaların kullanım ömrünü kısaltmaktadır ve yeni depolama alanlarına ihtiyaç duyulmaktır. Bu da bertaraf maliyetlerinin artması anlamına gelmektedir.
Atıkların hacimce % 50’sini oluşturan ambalaj atıklarının kaynakta ayrılması ve geri dönüştürülmesi durumunda depolama alanlarının ömrünün iki katıdır. Bunun yanında ambalaj atıkları sokak toplayıcıları tarafından da toplan- maktadır. Toplayıcılar atıkları hurdacılara sat- makta, hurdacılar da geri dönüşüm firmalarına göndermektedir. Bu nedenlerle evsel atıkların kaynağında ayrılma oranının yükseltilmesi ve bunun için de atık getirme merkezlerinin ve toplama ayırma merkezlerinin çoğaltılması büyük önem taşımaktadır. Türkiye’de ne yazıktır ki atık üreten 70 bin şirketten 56 bini kayıt dışı olduğu basın organlarına da yansımıştır. Türkiye yurtdışından zaman zaman katı atık ithali yoluna gitmiştir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurul Tutanağı 20. Dönem 2. Yasama Yılı 72. Birleşim 25 Mart 1997 Salı tutanaklarında buna rastlan- maktadır. Bu konuda AB Türkiye’de çok fazla sayıda katı atık düzenli depolama sahası yapımına ve atıksu arıtımına maddesel katkı sağlayarak önem vermektedir. Bu kapsamda Çorum (25 Milyon Avro), Batman (25 Milyon Avro), Ereğli (15 Milyon Avro), Van (25 Milyon Avro), Balıkesir, (25 Milyon Avro), Konya (25 Milyon Avro), Diyarbakır (25 Milyon Avro) olmak üzere 160 milyon Avro toplam maliyet-yatırım bedelli çevre operasyonel programı kapsamında 2011 yılında atık yönetimi projesi yapılmaya başlamış fakat tam bitirilememiştir.
Yapılmakta olan bu tesislerde mekanik-biyolojik ayrıştırma (MBA) ünitelerinin kurulup kurulmayacağı bilinmemektedir. Bunun başka bir nedeni de ithalatın oluşması gibi değerlendirilebilir mi tam olarak bilinmemektedir. Almanya parlamentosunda yapılan bir tartışmada Almanya’da bazı bölgelerde yapılan katı atık yakılması çimento fabrikalarda kritik edilerek yapılan yakmanın düzenli katı atık yakan tesislerin emisyonlarına kadar indirilmesi istenmiştir.
Türkiye’de Katı Atık Cinsi ve Miktarları -Trabzon ve Komşu İllerdeki Durum
TRABRİKAB Katı Atık Karakterizasyon Sonuçları
Şekil 1. Trabzon-Rize İlleri 2013 Yılı Depolama Sahası Katı Atık Kompozisyonu (TRABRiKAB, 2013)
Katı atıkların analizi yılda 4 kez olmak üzere mevsimsel yapılmaktadır. Sürmene-Kutlular katı atık döküm sahasına ortalama olarak 500 Ton/Gün katı atık getirilmektedir. Katı atıklar Rize ilinden bir ve Trabzon ilinden 3 farklı transfer istasyonundan getirilmektedir. Ayrıca haricen de büyük hacimli katı atıklar doğrudan ücretini ödeyerek sahaya kabul edilmekte ve dökümüne müsaade edilmektedir.
Sürmene-Kutlular döküm sahasında transfer istasyonlarından gelen katı atıklar üzerinde katı atık karakteristikleri incelemesi yapmaktadır(Şekil). Buna göre katı atıkların yarısından fazlasının organik atıklar olduğu görülmüştür. Bu katı atıklardan yanabilir olanlar; kompozit, tekstil, plastikler, PET, poşet, kâğıt-karton, çocuk bezi ve diğer yanabilir olanların toplam miktarı yüzdesi ise 34.99 olduğu tespit edilmiştir.
Katı Atıkların Transferi ve Aktarma İstasyonları vasıtasıyla taşıma işleminin maliyeti özellikle nüfusu ve yüz ölçümü büyük yerleşimlerde yük- sek olurken, taşıma kalemi küçük belediyelerin bütçeleri içinde de oldukça büyük yer tutmaktadır. Bu nedenle transfer istasyonlarının kurulması, zaman, maliyet ve işgücü verimliliği açısından önem taşımaktadır. Atıkların transferi ve bertarafı büyükşehir belediyelerinin görevleri arasındadır.
Çöp kamyonları ile transfer istasyonuna taşınan atıklar burada treylerlere aktarılarak bertaraf tesislerine transfer edilmektedir. Ortalama 7-8 hidrolik katı atık aracının taşıyabildiği atığı bir sıkıştırmalı treyler taşıyabilmektedir. Bu da insan kaynağı ve yakıt gibi giderleri azaltarak belediyelerin taşıma maliyetlerini düşürmektedir Düzenli depolama tesisi olarak inşa edilen bu sahada deponi hacminden sızan sızıntı suları atık su olarak Fiziksel+Biyolojik atık su arıtma tesisinde arıtılması amaçlanmış fakat bu tesis tam kapasite ile çalışmamaktadır.
Arıtılmış suların sonradan da bir membran filtreden geçirilerek alıcı ortama verilmesi amaçlanmış fakat bu sitem de çalışmamaktadır. TRAB-Rİ-KAB’ın çalıştırdığı Trabzon Delikli- taş ve Of Transfer İstasyonlarında oluşan atık su için yapılmış olan arıtma tesisleri çalışmamaktadır.
Rize ilindeki transfer istasyonunda ve Trabzon Çarşıbaşı transfer istasyonunda atık su arıtma sistemi bulunmamaktadır. Sayılan bütün transfer istasyonlarında geri kazanım veya katı atık ayrıştırması da yapılmamaktadır. Fakat başlangıçta Trabzon’un en büyük transfer istasyonu olan Deliklitaş için geri kazanım düşünülmüştür fakat sonradan yapılmamıştır. Bu hali ile toplanan katı atıklar hiçbir ayrıştırma işlemine tabii tutulmamaktadır. Ayrıca deponi sahasında da geri kazanım yapılmamaktadır.
Sızıntı suyu arıtımı da yapılmayan sahanın düzenli katı atık depolama sahası özelliğinin olduğu söylenemez. Dolayısıyla da katı atık muamelesinin de entegre katı atık (taşınması, geri kazanılması, kompostlaştırılması (C/N-Oranına göre karar veri- lir), düzenli depolanması, sızıntı sularının ve depo gazlarının bertarafı ve tıbbi atıkların sterilizasyonu) çalışması olduğu imkansızdır.
Trabzon ve Rize illerinden katı atık depolama sahasına gelen katı atık miktarında günlük olarak 18 ton, aylık 540 ton ve yıllık ise 6.480 ton yanabilir katı atık çıkmaktadır. Fakat bu atık geri kazanılan katı atık olmayıp deponi alanın- da hacim işgal etmektedir.
Trabzon ve Rize illerinde katı atıklardan ayrıştırma yapılmamaktadır. Katı atıklar mono toplanmakta ve depolanmaktadır. Katı atıklardan Trabzon’da geri kazanım yapan 3 şirket bulunmaktadır. Bu şirketlerde yalnızca metal, kâğıt ve karton toplamaktadırlar. Ayrıca kentte çok fazla sayıda cadde toplayıcıları(vahşi toplama) bulunmakta olup bu kişilerde daha büyük hurdacılık yapanlara topladıkları kâğıt, karton, metal vb. satmaktadırlar.
Gümüşhane ilinde de durum Trabzon ve Rize illerinden farklı değildir. Gümüşhane katı atıklarının geri kazanım miktarı % 23,9’dur ve bu maddeler katı atık döküm sahasında vahşi atık toplayıcıları tarafından cam ve tekstil hariç olmak üzere geri kazanılmaktadır. Ekonomik değeri olan katı atıkların kaynağında ayrı toplanması uygulamasına geçilemediği için geri kazanılabilir, yanabilir, yakılabilir maddeler tüm katı atıklar ile birlikte toplandığında aşırı kirlenmekte, yağışlı mevsimlerde özellikle kağıt ve karton hem ıslanarak hem de kirlenmektedir. Buradaki sahada vahşi depolama sahasıdır. Gümüşhane de yeni katı atık birliği kurma çalışması yapmakta ve katı atıklarını Bayburt ili ile birlikte Erzurum Büyükşehir katı atık döküm sahasına taşımak istemektedir.(Gümüşhane İl Çevre Durum Raporu, 2012).
Artvin ili topladığı yaklaşık olarak günlük 20-25 ton katı atığını Çoruh nehri kenarına depo etmiş fakat son yıllarda Rize ilinin doğusu ve Artvin ili kurulmak istenen katı atık birliği ARRİKAB gerçekleşmediği için de Artvin ilinde bir transfer istasyonunda biriktirilen katı atıklar, oradan da Erzurum il sınırları içinde bir sahada bertaraf edilmektedir. Bu ilin geri kazanım durumu çok zayıftır. Fakat ÇŞB Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Düzenli Depolama Tesisleri Saha Yönetimi Ve İşletme Kılavuzu 2014 tarihli eserinde Türkiye’de düzenli depolama tesisleri, tesislerinin ne şekilde inşa edileceği, sonrasında nasıl yönetileceği ve teknik olarak bir bütünlük içerisinde işletilmesini kapsayan bir eser mevcuttur. Fakat bu kılavuz esere uyularak yapılan ve işletilen katı atık depolama tesisi sayısı ne yazıktır ki çok azdır. Dolayısıyla da çok fazla miktarda ki geri kazanılabilir maddelerin katı atıklardan geri kazanılması çok zayıftır.
Doğu Karadeniz illerinde katı atıkların toplanması ve taşınmasında halen bir takım sıkıntılar yaşanmaktadır. Yıllık İl Çevre Durum raporlarına bakıldığında bu durum rahatlıkla anlaşılmaktadır. Fakat yazılan raporlarda durum düzeltmesine gidilerek olması gereken durum ortaya konularak yönetmelikler, genelgeler ve yasalara uygun işlemlerin yapıldığı ifade edilmektedir. Doğu Karadeniz illerinden en büyüğü olan Samsun İlinde halen katı atık problemlerinin yaşandığı bir gerçektir. Geçmişte Yılanlı Dere içerisine mono depolama şeklinde hiçbir ayrıştırmaya tabii olunmadan döküm sağlanmıştır. Halen kentte vahşi katı atıklardan geri kazanım yapan insanlar bulunmaktadır.
Ordu ve Giresun illerinde durum Samsundan çok farklı değildir. Bu iki ilin oluşturduğu OR-Gİ- KAB halen faaliyete geçmemiştir. Fakat Çavuşlu ilçesinde yapılan birlik katı atık entegre tesisin- de ayrıştırma ünitesi bulunmaktadır. Trabzon ve Rize (batısı) illerinin oluşturduğu katı atık birliği TRAB-Rİ-KAB’da çalışmalar yalnızca hiçbir ayrıştırma yapılmadan mono depolama yapılmaktadır.
Artvin ili ve Rize ili doğusu ile birlik oluşturmak istenmiş idi fakat bu gerçekleştirilemedi. Artvin ve Rize’nin doğu ilçeleri katı atıklarını vahşi olarak depolamışlardır. Fakat Artvin ili Erzurum yakınlarında katı atık depolama sahasına katı atığını taşımaktadır. Artvin ili katı atıklarını geri kazanıma tabii tutmamaktadır.
Genelge gereği yılda birkaç kez katı atık içeriği analizi yapılarak ÇŞB’na bildirilmektedir. Yapılan analizlerde ise katı atıkların su muhteviyatının çok yüksek çıktığı ve kalorifik değerlerinin de düşük olmasından dolayı yakılabilirlik özelliği taşımamaktadır.
8.Klinker Üretiminde Atık Kullanımı
Atıkların çimento fırınlarında alternatif yakıt olarak kullanılması, atıklardan azami seviyede enerji teminine imkân vermektedir. Malzeme enerjisinin tamamı fırında dolaysız olarak klinker üretimi için kullanılmaktadır. Bu teknik sayesin- de, yakılan atıkların içindeki inorganik unsurlar gerekli ham maddelerin yerini alarak çimentonun bir parçası olma niteliğini kazandıkları için kullanılan atığın yanmayan kısımları da kazanıl- makta cüruf ve küllerin ortadan kaldırılması zorunluluğu kalmamaktadır.
Atıkların alternatif yakıt olarak kullanılması, atıkların değerlendirilmesi için güvenli bir yöntemdir. Atık maddelerin çimento fırınında yakılmasında iki unsur özellikle önemlidir. Bunlar yakma koşulları (yüksek sıcaklık ile ortam) ve ham maddelerdeki doğal alkalin ortamıdır. Atıkların içindeki organik unsurlar çimento fırınındaki yüksek ısı, uzun işlem süresi ve oksitleyici ortam nedeniyle tamamen ortadan kalkarlar. İnorganik unsurlar ise fırındaki ham maddelerle birleşir ve süreçten çimentonun bir parçası olarak çıkarlar. Fakat bu aşamada ağır metaller de çimentoya geçer ve çimentonun bir parçası olurlar.
Evsel atıklar çimento üretiminde kullanılabilecek mertebede ısıl değere sahiptir. Bu atıklar düşük kükürt yüzdesine sahip oldukları için, bunlardan yanabilecek kısımların ayrılması ile çöpten türetilmiş yakıtlar elde edilebilmektedir. İncelemeler, klinker içindeki kurşun, çinko, bakır, fosfat ve arsenik oranlarının biraz artmasının çimento kalitesini olumsuz etkilemediği görülmüştür. Evsel atıkların kullanılmasıyla baca gazı emisyonu nasıl etkilendiği ülkemizde henüz tam olarak ölçülememekte ve değerlendirilememektedir.
Yapılan ölçümler sonunda evsel atıktan elde edilen yakıt %3-5 oranında kullanılmıştır. Almanya’da atık yağların çimento fırınında yakılıp yakılamayacağına ilişkin bir araştırma yapılmış ve bu atığın büyük ölçüde yakılabileceğini ortaya koymuştur. Kalsiyum, silis, alüminyum ve demir gibi mineralleri içeren atık ve sanayi yan ürünlerinin (alternatif hammadde) çimento yapımı için maden sahalarından çıkarılan kireçtaşı, kil gibi hammaddeleri ikame etmesi, doğal kaynakların korunmasına büyük katkı sağlamaktadır.
Ancak, bugün 0,80 mertebesinde olan Klinker/ Çimento oranının yine AB Ülkelerinde olduğu üzere daha fazla katkı kullanılarak, 0,70 seviyelerine düşürülmesi halinde; sera gazları emisyonun büyümesi % 44 mertebesinde kalacaktır.
Türkiye’de çimento sektöründe atık kullanımının bu kadar düşük olmasına karşı çok sayıda tesisin ruhsat almış olmasının anlaşılır gibi değildir. Konu da acaba teşvikler söz konusu olup olmadığı bilinmemektedir. Burada istatistiksel olarak yapı- lan yanlış hesaplamaların acaba tesisleri yanlış yönlendirmiş olabilir mi?
Türkiye’de hizmet veren çimento fabrikaları tehlikeli, zehirli atıkların, ömrünü tamamlamış lastiklerin ve çok çeşitli katı atıkların yakılması işlemleri sırasında çevre ve insan sağlığını tehlike altına aldığı ve telafisi mümkün olmayan sonuçların ortaya çıkabileceği bir gerçektir. Bununla ilgili haberleri basından okuyoruz ve görüyoruz. Türkiye’de de bu gibi durumlar ortaya çıkmış ve haber olmuştur.
1997 yılında Japonya’nın Kyoto kentinde yapılan ve Kyoto Protokolü tarafı olan Türkiye’de Çimento fabrikalarında atık yakılmasına izin verilmiş- tir. 12 Kasım 2014 tarihinde TBMM’de yazılı bir soru önergesine verilen cevapta; tehlikesiz atık, geri kazanım, atık yakma ve beraber yakma konusunda izin verilen 31 adet çimento fabrikası bulunmaktadır(Şekil ). Bunlardan Doğu Karadeniz Bölgesinden yalnızca Ordu ilinde Ünye Çimento San. Ve Tic. A.Ş. 05.02.2017 yılına kadar geçerli 742 nolu izin belgesi ve Samsun ilinde AKÇANSA Çimento San. Ve Tic. A.Ş. 1218 izin nosu ile 2017 yılına kadar bulunmaktadır. Bu yakma ve oluşan gazlardan etkilenme için yapılan çok fazla çalışmada bulunmamaktadır. Savunma ise her bir ton atık yakılmasında 260 kg CO2 azaltılmasına neden olduğu iddiası vardır.
Yakma konusunda çevresel etki değerlendirmesi (ÇED) raporu için müracaat eden bazı çimento fabrikalarının da ÇED iptal edilmiş ve yeni verilmemiştir. Türkiye’de katı atıkların yakılması ile ilgi olarak yönetmelikler bulunmaktadır.
Şekil 2.Türkiye’de Mevcut Çimento Fabrikaları Haritası
Türkiye’de enerji amaçlı olarak ömrünü tamamlamış lastik yakan izin ve lisanslı çimento fabrikaları Tablo’da verilmiştir. Kaldı ki çevresel değerler açısından atık hiyerarşisi olarak tanımlanan uygulama; katı atık oluşumunun önlenmesi, kaynakta katı atıkların azaltılması, yeniden kullanılmasının sağlanması, geri dönüşüm yapılması ve enerji geri kazanımını esas almakta, bütün bu aşamalarda değerlendirileme- yen katı atıkların ise çevreye duyarlı bir şekilde bertaraf edilmesi gerekmektedir.
Tablo 3. Trabzon İlinde Geri Kazanım Tesisleri ve Çimento Fabrikasına gönderilen Toplam ÖTL Miktarı (Ton/Yıl, Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2014)
9.Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin (ÖTL) Yakılması
ÖTL yakma ve “doğal geri dönüşüm etkisi” ÖTL lerin %20’si lateksdir. Lateks, Plyisoprene (C5H8) dir ve 88 Carbon atomundan oluşur. 1 Ton ÖTL yakılması sonucunda doğaya 647 kg CO2 salınımı olur. Bir ton ÖTL’nin yakılması halinde ise 647 kg CO2 üretimine eşittir.
Doğu Karadeniz illeri ve yakın çevresinde bulunan çimento fabrikaları ve bunların İl Çevre Değerlendirme Raporları ışığında ÖTL açısından değerlendirilmelerinde aşağıdaki Tablo’da verildiği gibi yıllık ÖTL miktarı verilmiş fakat bu miktarların ne kadarı Çimento Fabrikalarında yakıldığı anlaşılmamaktadır. Bu illerden Van ve Kars illerinde ek yakıt olarak ömrünü tamamlamış lastik kullanan firmalar bulunmamaktadır. Burada verilen miktarlardan Kars ilinde hiç ÖTL olmadığı ve Trabzon ilinde ise yıllık toplanan ÖTL miktarının 55.500 ton olduğuna bakılırsa yapılan istatistikî çalışmaların çok verimli olmadığı anlaşılmaktadır.
Tablo 4. İllere göre Geri Kazanım Tesislerine ve Çimento Fabrikalarına Gönderilen Toplam ÖTL Miktarları (ton/yıl)
10. Sonuçlar ve Öneriler
Katı atık istatistiklerinin çok iyi tutulması ve bunlara göre sahada çok fazla kontrollerin yapılarak düzeltmelerin yapılması gerekmektedir. Katı atıkların taraflarının çok iyi belirlenerek yapılacak olan çalışmalarda tarafların çok yüksek bir oranda katılımını ve iş birliğinin sağlanması gerekmektedir.
Katı atıkların çok daha iyi entegre toplama sistemi ile toplanması ve korunması gerekmektedir. Katı atıkların yakılması için yönetmeliklerin daha sıkılaştırılması ve özellikle de ölçme ve değerlendirmenin çok önemli olduğu anlaşıl- maktadır. Ölçme ve değerlendirme ve denetimlerin çok daha sıkı yapılması.
Türkiye’de halen katı atıkların çimento sanayinde yakılması konusunda çok fazla eksikliklerin bulunduğu ve bu durumunda yine sanayici ve kurum ve kuruluşlar arası koordinasyonla çözümüne gidilmelidir. Türkiye’de 2014 yılı itibarı ile 31 çimento sanayinin katı atıkları sekonder atık olarak kullandığı yönünde izinlerin var olduğu anlaşılmaktadır. Fakat bunlardan katı atık ve ömrünü tamamlamış lastiklerin yakılması ile enerji elde edilmesi sağlayanlar- da emisyon sıkıntılarının olduğu anlaşılmaktadır.
Henüz yeterli kurumsal ve teknik altyapının oluşturulmamıştır. Türkiye’de geri dönüşümle ilgili birçok yasa, yönetmelik ve “Ulusal Çevre Eylem Planı” gibi düzenlemelerin uygulanmasında ciddi zorlukların var olduğu ortadadır. Hane de ve kaynakta ayrı toplanmasına dönük olarak fiziksel altyapı da oluşturulmalıdır. Geri dönüştürülebilen ve ekonomik değeri bulunan atıkların diğer atıklardan ayrı toplanmasının sağlanması ve böylece değerli atıkların düzenli depolama alanlarına alınmasının önüne geçilmesi gerekmektedir.
Yerel yönetimlerin geri dönüşüm sektöründe uygulama ve denetim konusunda daha etkin ve yol gösterici rol almaları büyük önem arz etmektedir. Ayrıca sürdürülebilir atık yönetimi mekanizmaları ortaya konmalıdır. Bununla birlikte özel sektör, ürettiği atıkların ekonomik değere sahip olduğundan yola çıkılarak daha duyarlı hareket etme konusunda yönlendirilmeli ve bilgilendirilmelidir. Altyapının meydana getirilmesi ve boyutlandırmaların yapılabilmesi için mevcut geri dönüşüm kapasitesinin ve potansiyelinin bilinmesi şarttır.
Türkiye’de teknoloji açısından sıkıntılar bulunmaktadır. Geri dönüşüm sisteminin etkin bir şekilde çalıştırılamamasının bir diğer nedeni de budur. Bu bağlam- da teknolojiye ilişkin konuyla ilgili AR-GE altyapısını güçlendirmeye ve teknolojinin yaygınlaştırılmasına yönelik çalışmalar yapılmalıdır. Türkiye’de her yerel yönetim kendi anlayışıyla bazı boyutlandırmalar yaparak bunları işleme koyduğu görülmektedir.
Bu durum değil de bir standart içerisinde bu işlemler yapılmalıdır. Geri dönüşüm sektörünü de kapsayan atık yönetimi sistemi, hayatın her alanında var olmakta ve birçok tarafı bulunmaktadır. Yapılacak olan bütün projeler için mutlaka bir çevresel etki değerlendirmesi raporunun da alınması gerekmektedir. Atık yönetimi alanındaki yetki ve sorumlulukların çok sayıda kurum ve kuruluş arasında paylaştırılmış olması nedeniyle, bu kurum ve kuruluşlar arasındaki bilgi akışını sürekli ve işlevsel kılacak önlemler alınması şarttır.
Bu anlamda güçlü bir koordinasyon ve işbirliği için, yetki ve sorumlulukların olabildiğince daha az sayıda kurum ve kuruluş arasında paylaştırılması ve alınan kararlarla ilgili yönetim ilkeleri doğrultusunda organizasyonun sağlanması konusu çok önemlidir.
Entegre katı atıkların idaresinde, eksiklik ve yetersizlikler sıralanırsa bunlar; atık politikalarında ve uygulama alanlarında, kurumsal ve idare alanlarda, atık bertaraf faaliyetlerinin finansmanında, alınacak ve alınmış olan önlemlerin planlamasında ve koordinasyonunda ve katılım konularında özel sektöre tanınan veya tanınmış imkânların ne kadar ve neler olduğu konusunda bulunmaktadır.
Osman ÜÇÜNCÜ
KTÜ Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Hidrolik ABD ve Fen Bilimleri Enstitüsü Çevre Bilimleri ABD Başkanı
- Kaynaklar / References
http://izinlisans.cevre.gov.tr/Sorgular/YazilimNetIzinLisansSorgula. aspx http://www.lasder.org.tr/anasayfa.aspx?MenuID=35 http://enethaberci.com/sondakika-egitim-haberleri/eski-lastikler-cop- degil-182320.html http://www.csb.gov.tr/db/ced/editordosya/Van_icdr2012.pdf http://www.csb.gov.tr/db/ced/editordosya/Kars_icdr2012.pdf http://www.recyclingdergisi.com/HaberlerDetay.aspx?ID=163 http://www.greenpeace.org/turkey/tr/campaigns/di-er-kampanyalar/ toksik-maddeler/at-k-yakma-neden-yasaklanmal-d/ http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/7115847.asp http://www.hekimcebakis.org/images/Diger_Yayinlar/cimento.pdf http://www.hekimcebakis.org/images/Diger_Yayinlar/cimento.pdf http://www.memurlar.net/haber/461178/ http://www.gazetebursa.com.tr/bursa-gundemi/kestelden-cimento- fabrikasina-veto-h268848.html http://www.hekimcebakis.org/images/Diger_Yayinlar/cimento.pdf http://www.sabah.com.tr/yasam/2014/10/09/egitim-kampusunde-gaz- panigi http://www.vakfikebirses.com/HaberOku.asp?id=99 http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/7115847.asp Official Gazette Dated: 06.10.2010 Official Gazette Issue: 27721 http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2005/06/20050622-14.htm
http://www2.tbmm.gov.tr/d24/7/7-17251c.pdf https://www2.tbmm.gov.tr/d24/7/7-6088c.pdf http://www2.tbmm.gov.tr/d24/7/7-18088sgc.pdf http://www2.tbmm.gov.tr/d24/7/7-1927c.pdf https://www2.tbmm.gov.tr/d24/7/7-46298sgc.pdf https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_b_sd.birlesim_baslan- gic_yazici?P4=203&P5=B&page1=51&page2=51 http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2014/12/20141230M1-12-1.pdf http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2014/12/20141230M1-12-1.pdf Official Gazette Dated: 20.06.2014 Official Gazette Issue: 29036 Atıktan Türetilmiş Yakıt, Ek Yakıt Ve Alternatif Hammadde Tebliği, http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do;jsessionid=QSNZVLJN RyY4YpCpFQ29SLPVyWLPtMz62TJdMQj2rX93hm8N4T1f!202305 7721?id=16170 http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/ShowProperty/WLP%20Reposi- tory/itkb/dosyalar/yayinlar/yayinlar2013/2006_12 http://www.csb.gov.tr/dosyalar/images/file/Deniz%20KURT_Arit- ma%20Camurlari%20Sunum_110117%20(1).pdf http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/ShowProperty/WLP%20Reposi- tory/itkb/dosyalar/yayinlar/yayinlar2013/2006_12 http://www.csb.gov.tr/gm/dosyalar/belgeler/belge394/Sektorel_reh- ber_cimento_yeni.pdf http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/ShowProperty/WLP%20Reposi-
tory/csgb/yayinlar/tezler/isggm_cemalyasaroglu http://www.csb.gov.tr/gm/dosyalar/belgeler/belge394/Sektorel_rehber_ci- mento_yeni.pdf http://www.csb.gov.tr/db/cygm/editordosya/D%C3%83%C2%BCzenli%20 Depolama%20Tesisleri%20Saha%20Y%C3%83%C2%B6netimi%20ve%20 %C3%84%C2%B0%C3%85%C5%B8letme%20K%C3%84%C2%B1lavuzu. pdf http://www.csb.gov.tr/gm/ced/index.php?Sayfa=sayfaicerikhtml&IcId=266& detId=945&ustId=266 http://www.csb.gov.tr/gm/dosyalar/belgeler/belge394/Sektorel_rehber_ci- mento_yeni.pdf http://www.csb.gov.tr/gm/ced/index.php?Sayfa=sayfaicerikhtml&IcId=266& detId=945&ustId=266 http://www.yildiz.edu.tr/~gonul/bildiriler/b85.pdf http://web.firat.edu.tr/iats/cd/subjects/Civil&Construction/CAC-29.pdf http://web.firat.edu.tr/iats/cd/subjects/Energy/ETE-44.pdf http://web.firat.edu.tr/iats/cd/subjects/Civil&Construction/CAC-29.pdf http://web.firat.edu.tr/iats/cd/subjects/Energy/ETE-44.pdf http://www.yarbis1.yildiz.edu.tr/web/userPubFiles/esekman_ bfbb78db5b83398fc4e97f9922fa23f6.pdf http://www.ibb.gov.tr/sites/atikyonetimi/Documents/genelge/genelge-kati- atik-bertaraf.pdf http://www.no-burn.org/article.php?id=610 http://www.nuhcimento.com.tr/tr/sayfalar/8/entegre-yonetim-sistemleri http://www.cembureau.be/sites/default/files/documents/Turkish%20version. pdf http://www.betonvecimento.com/wp-content/ uploads/2014/12/%C3%87imento-End%C3%BCstrisinde- S%C3%BCrd%C3%BCr%C3%BClebilir-%C3%9Cretim.pdf http://www.cmo.org.tr/genel/bizden_detay. php?kod=90079&tipi=78&sube=16#.VctT73Htmko http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/ShowProperty/WLP%20Repository/itkb/ dosyalar/yayinlar/yayinlar2013/2006_12 http://www.ixpos.de/IXPOS/Content/DE/Ihr-geschaeft-im-ausland/Shared- Docs/Downloads/bmwi-markterschliessungsprogramm-2012/bmwi-mep- marktstudie-abfallwirtschaft-tuerkei.pdf http://bub.vdma.org/documents/105686/1245232/Konjunkturbericht_Bauind ustrie_T%C3%BCrkei_2015-04.pdf/b1fe5d13-0818-429a-ac4f-d9ce84bb52b3 http://www.tastider.org/mevzuatlar.php?mevzuatlarID=3 http://www.ika.org.tr/upload/yazilar/2011-DFD-Raporlari-188737.pdf http://www.aa.com.tr/tr/s/171651–turkiyenin-kati-atik-sorunu-cozuluyor http://www.dunyagida.com.tr/haber.php?nid=2735 http://www.dektmk.org. tr/upresimler/MTOLAY.pdf http://www.ixpos.de/IXPOS/Content/DE/Ihr-geschaeft-im-ausland/_Shared- Docs/Downloads/bmwi-markterschliessungsprogramm-2012/bmwi-mep- marktstudie-abfallwirtschaft-tuerkei.pdf http://bub.vdma.org/documents/105686/1245232/Konjunkturbericht_Bauind ustrie_T%C3%BCrkei_2015-04.pdf/b1fe5d13-0818-429a-ac4f-d9ce84bb52b3 http://www.pasurunsesi.com/haber/2022/kati-atik-projesinde-son-asamaya- gelindi.html http://www.ixpos.de/IXPOS/Content/DE/Ihr-geschaeft-im-ausland/_Shared- Docs/Downloads/bmwi-markterschliessungsprogramm-2012/bmwi-mep- marktstudie-abfallwirtschaft-tuerkei.pdf http://www.nuhcimento.com.tr/tr/sayfalar/8/entegre-yonetim-sistemleri http://www.tbb.gov.tr/online/yayinlar/cevre_kanunu_ve%20kati_atikyoneti- mi/files/publication.pdf https://www.researchgate.net/publication/259199344_Trkiye%27de_imen- to_retiminin_Karlatrmal_Yaam_Dngs_Analizi http://www.egeninsesi.com/97600-izmirin_aritma_camuruna_4_talip_cikti http://iklim.cob.gov.tr/iklim/Files/Atik_Sektoru_Mevcut_Durum_Degerlen- dirmesi_Raporu.pdf http://www.linksfraktion.de/reden/verbrennung-abfaellen-industrieanlagen- schadet-gesundheit/ http://www.umweltbundesamt.at/fileadmin/site/publikationen/M072.pdf https://www.itad.de/information/studien/201401SchnbergerWaltisbergAbfal lmitverbrennunginZementwerken_EnergieausAbfall11.pdf http://green.wiwo.de/grosse-fluff/ http://institute.unileoben.ac.at/ghiwww/braun.pdf http://www.kommunen-in-nrw.de/en/mitgliederbereich/mitteilungen/detai- lansicht/dokument/eugh-urteile-zum-abfallrecht-1.html?cHash=b8da2b0ef3 df14e53cf2660ed76c22c0 http://www.umweltbundesamt.de/sites/default/files/medien/377/dokumen- te/abfallaufbereitung_ind-muellverbrennung_icc.pdf http://www.slowcity.at/wissen/pool/Sterbende_Technologie_Muellverbren- nung.pdf http://www.augsburger-allgemeine.de/aichach/Das-Sterben-der- Schlachtbetriebe-id23914311.html http://www.greenpilot.de/beta2/app/search/search?FS=Energie+abfall+abfall verbrennung+abfallrahmenrichtlinie+zementwerk http://www.bund-bretten.de/2014/02/zementwerk-woessingen-erhaelt- genehmigung-fuer-verbrennung-von-100-abfall-bund-kritisiert- vermeidbare-schadstoffbelastung-fuer-mensch-natur-und-umwelt/ http://www-brs.ub.ruhr-uni-bochum.de/netahtml/HSS/Diss/SpiessChristia- ne/diss.pdf http://birimler.dpu.edu.tr/app/views/panel/ckfinder/userfiles/17/files/ DERG/25/41-48.pdf http://www.slideshare.net/yasinengin/imento-retiminde-srdrlebilirlik http://www.newwsa.com/download/gecici_makale_dosyalari/NWSA-5404- 2-5.pdf http://t24.com.tr/haber/500-ton-agirliginda-ytl-fabrikada-yakilacak,10183 http://www.bke.com.tr/son-haberler/cimento-fabrikalarinda-ek-yakit- kullanimi.html http://www.evs.de/fileadmin/evs_web/images/Infomaterial/tagungsunterla- gen_vortraege/regionales_abfallforum_2004/Vortrag-Kranert.pdf http://www.eproplan.de/fileadmin/archiv/seiten/veroeffentlichungen/Ma- nuskript_Eproplan_Freiberg_07-09-23.pdf http://www.istac.com.tr/media/48297/Kadir%20Alp%20-%20 Teh.%20At1klar1n%20Yak1t%20Olarak%20%C3%87imento%20 Sekt%C3%B6r%C3%BCnde%20Kullan1lmas1.pdf http://www.kalite.saglik.gov.tr/content/files/kongre/kongre_2011/sunumlar/ Kongre2sunumpdf/30nisan2010/HastaneTibbiAtikosmanucuncu.pdf http://www.vivis.de/phocadownload/2015_mna/2015_MNA_513-518_Oer- ter.pdf http://www.dektmk.org.tr/pdf/enerji_kongresi_10/Kentsel.pdf http://www.istac.com.tr/media/48297/Kadir%20Alp%20-%20 Teh.%20At1klar1n%20Yak1t%20Olarak%20%C3%87imento%20 Sekt%C3%B6r%C3%BCnde%20Kullan1lmas1.pdf http://curia.europa.eu/juris/document/document_print.jsf;jsessionid=9ea7d0f 130d5e8c7d9b578ba4698acaeda01f1fe9dc1.e34KaxiLc3eQc40LaxqMbN4O ax0Me0?doclang=DE&text=&pageIndex=0&part=1&mode=DOC&docid=47 716&occ=first&dir=&cid=536262 https://www.ensys.tu-berlin.de/fileadmin/fg8/Downloads/NeueEntwicklun- gen/SS2006/Penttil%C3%A4_Abfall_als_Brennstoff.pdf http://www.salzburg.gv.at/thermische_verwertung_kurzfassung_20070321. pdf http://tu-dresden.de/die_tu_dresden/fakultaeten/fakultaet_forst_geo_und_ hydrowissenschaften/fachrichtung_wasserwesen/iaa/publikationen/Endbe- richt_19072010.pdf http://www.dgaw.de/files/uploaded/events/netzwerk/download/regio6_nor- dost_heinrich_1287067519.pdf http://www.bund-steinburg.de/pdf/2014-04-08_OEKOPOL-Tebert_ BIAB+BUND_Laegerdorf-Infoabend.pdf Input-Output-AnalysealsMethodezurstofflichen … – OPUS 4 https://opus4.kobv.de/opus4-tuberlin/files/1293/loeschau_margit.pdf EnergetischeVerwertungvonAbfällenSituation in Europa … www.odpadjeenergie.cz/getFile.aspx?itemID=6 http://www.bzl.info/de/sites/default/files/BZL_AT_BaWue_01.pdf http://akademikpersonel.kocaeli.edu.tr/nnurbay/poster/nnurbay15.05.2012_ 14.59.43poster.pdf http://www.e-kutuphane.imo.org.tr/pdf/12323.pdf http://www.msgenerji.com/tci/138/prof-dr-oktay-tabasaran—5-dunya-su- forumu-genel-sekreteri-
KTÜMakaleArticle5859KTÜMakaleArticle
http://www.recyclingdergisi.com/haberlerdetay.aspx?ıd=163 http://www.greenpeace.org/turkey/tr/campaigns/di-er-kampanyalar/tok- sik-maddeler/at-k-yakma-neden-yasaklanmal-d/ http://www.tbb.gov.tr/online/yayinlar/cevre_kanunu_ve%20kati_atikyo- netimi/files/publication.pdf https://www.researchgate.net/publication/259199344_Trkiye%27de_ imento_retiminin_Karlatrmal_Yaam_Dngs_Analizi http://www.egeninsesi.com/97600-izmirin_aritma_camuruna_4_ta- lip_cikti http://iklim.cob.gov.tr/iklim/Files/Atik_Sektoru_Mevcut_Durum_Deger- lendirmesi_Raporu.pdf http://www.linksfraktion.de/reden/verbrennung-abfaellen-industrieanla- gen-schadet-gesundheit/ http://www.umweltbundesamt.at/fileadmin/site/publikationen/M072.pdf https://www.itad.de/information/studien/201401SchnbergerWaltisbergAb fallmitverbrennunginZementwerken_EnergieausAbfall11.pdf http://green.wiwo.de/grosse-fluff/ http://institute.unileoben.ac.at/ghiwww/braun.pdf http://www.kommunen-in-nrw.de/en/mitgliederbereich/mitteilungen/ detailansicht/dokument/eugh-urteile-zum-abfallrecht-1.html?cHash=b8d a2b0ef3df14e53cf2660ed76c22c0 http://www.umweltbundesamt.de/sites/default/files/medien/377/doku- mente/abfallaufbereitung_ind-muellverbrennung_icc.pdf http://www.slowcity.at/wissen/pool/Sterbende_Technologie_Muellverb- rennung.pdf http://www.augsburger-allgemeine.de/aichach/Das-Sterben-der- Schlachtbetriebe-id23914311.html http://www.greenpilot.de/beta2/app/search/search?FS=Energie+abfall+abf allverbrennung+abfallrahmenrichtlinie+zementwerk http://www.bund-bretten.de/2014/02/zementwerk-woessingen-erhaelt- genehmigung-fuer-verbrennung-von-100-abfall-bund-kritisiert- vermeidbare-schadstoffbelastung-fuer-mensch-natur-und-umwelt/ http://www-brs.ub.ruhr-uni-bochum.de/netahtml/HSS/Diss/SpiessChris- tiane/diss.pdf http://www.bastas.com.tr/cevre-bilinci.aspx http://www.rec.org.tr/dyn_files/31/3674-TcMB.pdf http://akademikpersonel.kocaeli.edu.tr/nnurbay/poster/nnurbay15.05.201 2_14.59.43poster.pdf http://www.e-kutuphane.imo.org.tr/pdf/12323.pdf http://www.msgenerji.com/tci/138/Prof-Dr-Oktay-TABASARAN—5- Dunya-Su-Forumu-Genel-Sekreteri- http://www.recyclingdergisi.com/HaberlerDetay.aspx?ID=163 http://www.greenpeace.org/turkey/tr/campaigns/di-er-kampanyalar/tok- sik-maddeler/at-k-yakma-neden-yasaklanmal-d/ http://www.rec.org.tr/dyn_files/31/3674-TcMB.pdf http://akademikpersonel.kocaeli.edu.tr/nnurbay/poster/nnurbay15.05.201 2_14.59.43poster.pdf http://www.msgenerji.com/tci/138/Prof-Dr-Oktay-TABASARAN—5- Dunya-Su-Forumu-Genel-Sekreteri- http://www.bund-bretten.de/2014/02/zementwerk-woessingen-erhaelt- genehmigung-fuer-verbrennung-von-100-abfall-bund-kritisiert- vermeidbare-schadstoffbelastung-fuer-mensch-natur-und-umwelt/ http://www.umweltbundesamt.at/fileadmin/site/publikationen/M072.pdf http://www.welt.de/newsticker/bloomberg/article120360333/Holcim- macht-aus-giftigen-Puppen-Zement-Abfaelle-treiben-Gewinn.htmlhttp:// www.abfall-kreis-kassel.de/UnserUnternehmen/StandorteUndAnlagenS- toffstrommanagement/Stoffstrommanagement.php http://green.wiwo.de/grosse-fluff/ http://www.bicon-ag.ch/gutachten-uvp/VCS_Altreifen_BiCon_2003.pdf http://www.juracement.ch/data/docs/download/3351/de/2012-08-20- Artikel-in-Umwelttechnik.pdf http://institute.unileoben.ac.at/ghiwww/braun.pdf http://www.google.com.tr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd= 14&ved=0CD8QFjADOApqFQoTCJDWmunqkscCFYbdLAodNWILGQ& url=http%3A%2F%2Fwww.cemsuisse.ch%2Fphp%2Fmodules%2Fmedi amanager%2Fsendobject.php%3Flang%3Dde%26download%3DNHzLp Zeg7t%2ClnJ6IzdeIp96km56VlWxsl5hOqdayYLGH4tjTy4am06iDf76Af 4SN0NTY0oau3aWWpI3Iy5Wn6A–&ei=J3nCVdCmDYa7swG1xK3IAQ-
&usg=AFQjCNH_zd1QRYaUwlyrOmhLfOW8NK0Ktg&sig2=fKXu0MhB 2v8ci3ua9le3QQ &ei=J3nCVdCmDYa7swG1xK3IAQ&usg=AFQjCNH_zd1QRYaUwlyrOmh LfOW8NK0Ktg&sig2=fKXu0MhB2v8ci3ua9le3QQ https://books.google.com.tr/books?id=UplmRjpNbGAC&pg=PA98&lpg= PA
http://www.yavana.ch/abfalltechnik/media/pdf/Semester%20 Fr%C3%BChjahr%202015/2015-05-Ersatzbrennstoffe-aus-Abfall.pdf https://www.itad.de/information/studien/201401SchnbergerWaltisbergAb fallmitverbrennunginZementwerken_EnergieausAbfall11.pdf https://www.vdz-online.de/fileadmin/gruppen/vdz/3LiteraturRecherche/ Fachaufsaetze/1981_1990/Betontechnischer_Bericht_86-88_Einbindung_ von_Schwermetallen_in_Sekundaerstoffen_durch_Verfestigen_mit_Ze- ment.pdf http://www.blueeconomy.de/blog/tag/zement/ http://tr.germanwaterpartnership.de/fileadmin/pdfs/gwp- veranstaltungen/04_turkish-gwp-day_antalya/turkish-gwp-day_2014_ ppt_alyanak.pdf http://www.tehlikeliatik.com/public/dosyalar/Sunumlar/tehlikeli_atiklar/ cimento-atik-kullanim-20042011.pdf http://www.cka.org.tr/dosyalar/evsel_atik_raporu.pdf http://www.newwsa.com/download/gecici_makale_dosyalari/NWSA- 5404-2-5.pdf http://www.evs.de/fileadmin/evs_web/images/Infomaterial/tagungsunter- lagen_vortraege/regionales_abfallforum_2004/Vortrag-Kranert.pdf http://www.eproplan.de/fileadmin/archiv/seiten/veroeffentlichungen/Ma- nuskript_Eproplan_Freiberg_07-09-23.pdf http://www.istac.com.tr/media/48297/Kadir%20Alp%20-%20 Teh.%20At1klar1n%20Yak1t%20Olarak%20%C3%87imento%20 Sekt%C3%B6r%C3%BCnde%20Kullan1lmas1.pdf http://www.kommunen-in-nrw.de/en/mitgliederbereich/mitteilungen/ detailansicht/dokument/eugh-urteile-zum-abfallrecht-1.html?cHash=b8d a2b0ef3df14e53cf2660ed76c22c0 http://www.umweltbundesamt.de/sites/default/files/medien/377/doku- mente/abfallaufbereitung_ind-muellverbrennung_icc.pdf http://www.slowcity.at/wissen/pool/Sterbende_Technologie_Muellverb- rennung.pdf http://www.augsburger-allgemeine.de/aichach/Das-Sterben-der- Schlachtbetriebe-id23914311.html http://www.greenpilot.de/beta2/app/search/search?FS=Energie+abfall+abf allverbrennung+abfallrahmenrichtlinie+zementwerk http://www-brs.ub.ruhr-uni-bochum.de/netahtml/HSS/Diss/SpiessChris- tiane/diss.pdf www. ormansu.gov.tr/…/(19)%20%20IWES%20Ulusla. http://www.msgenerji.com/tci/138/Prof-Dr-Oktay-TABASARAN—5- Dunya-Su-Forumu-Genel-Sekreteri- http://www.rec.org.tr/dyn_files/31/3674-TcMB.pdf http://www.kalite.saglik.gov.tr/content/files/kongre/kongre_2011/sunum- lar/Kongre2sunumpdf/30nisan2010/HastaneTibbiAtikosmanucuncu.pdf Üçüncü, O., Recyling of Domestic and Industrial Waste Materials as Industrial Produckt, TÇMB 3rd International Symposium, May 2007, İstanbul, Turkey.
Üçüncü, O.,Trabzon Kenti Evsel Nitelikli atıksuların Kirlilik Parametre çalışması ve Arıtma Tesisi Tipi Seçimi, Kent Yönetimi, İnsan ve Çevre So- runları Sempozyumu, November 2-6, 2008, The Marmara Hotel-İstanbul.
Üçüncü, O.,Trabzon ve Rize İlleri Katı ve Sıvı Atıkları, Sorunları ve Çözüm Önerileri, Kent Yönetimi, İnsan ve Çevre Sorunları Sempozyumu, November 2-6, 2008, The Marmara Hotel-İstanbul. http://www.sigma.yildiz.edu.tr/2009-1-5-tam.pdf http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2014/12/20141230M1-12-1.pdf http://www.posta.com.tr/turkiye/YazarHaberDetay/Elektrigi-tuketirken- uretmek-mumkun-htm?ArticleID=38403 http://www.istac.com.tr/media/18179/RDF%20%C3%87imento%20 F1r1nlar1nda%20Ek%20Yak1t%20Olarak%20Kullan1lmas1.pdf http://www.tcma.org.tr/images/file/Turk_cimento_sektorunun_alterna- tif_yakit_hammadde_kullanim_yaklasimi_Kasim_2014.pdf https://www2.tbmm.gov.tr/d24/7/7-19934sgc.pdf
